DIE SESTIGERS

Die ‘beweging’ van sestig en daarna

Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2 (1983)–J.C. Kannemeyer

In 1968 word daar in die Senaat voorgestel om, gedagtig aan premier Verwoerd se versugting dat ons skrywers ook die heldedade van hulle eie geslag ‘sal besing en nie net volgens moderne patrone ... wat elders by volkere wat reeds oud is, die mode’ geword het nie, 'n prys in te stel wat die naam van Verwoerd sal dra.

Teen hierdie gedagte kom daar sterk reaksie van skrywers, o.a. van N.P. van Wyk Louw, wat dit as 'n soort Stalin-prys vir Suid-Afrika beskryf. Nadat die aangeleentheid na 'n letterkundige kommissie verwys is, aanvaar die Senaat 'n wysiging van die oorspronklike voorstel tot 'n Republiekprys wat vyfjaarliks aan enige werk van geesteswetenskaplike of letterkundige aard toegeken word. Hierdie prys is egter slegs een keer toegeken, t.w. aan Henriette Grové

In die sestigerjare verbied die Publikasieraad by herhaling uitgawes van die tydskrif Scope, wat dan later deur die Hooggeregshof ter syde gestel word.

In 1972 word 'n komitee (later verander in 'n kommissie) van ondersoek onder voorsitterskap van J.T. Kruger saamgestel om die toepassing van die publikasiewetgewing na te gaan. In die meerderheidsverslag wat dié kommissie in 1974 ter tafel lê, word onder meer gesê dat baie lede van die publiek nie meer vertroue in die beheerstelsel het nie en dat die vervlakking van die volk se moraal en ondermyning van die goeie sedes en gewoontes die doelstellings van die kommunisme kan bevorder. (Aldus Kannemeyer.)

'n Inleiding tot die Sestigers

Behalwe baie ander was Jan Rabie, Elsa Joubert, Abraham H. de Vries, Chris Barnard, Leon Rousseau en Etienne le Roux, van die prominentste sestigers. By nadere beskouing van dit waarvoor hulle bekend was, raak dit meteens duidelikwaar die Afrikaner se verval begin het.

• Jan Rabie (1920-2001) In sy vroeë twintigerjare was Rabie 'n lojale lid van die Nasionale Party en van die regse Afrikanervereniging die Ossewa Brandwag. Hy het 'n beurs ontvang om 'n doktorale proefskrif in Frankryk te voltooi en dit was hier dat hy heeltemal verander het. Elke toegevoegde dag van diskriminasie - van ongelyke betaling vir gelyke werk, ongelyke stem in die politiek of kultuurlewe, alle ander wetlik toegepasde vorme van ongelykheid - is 'n godslastering teen die Christendom. Ons moet aanvaar dat ons hierdie godslastering onderskryf deur ons blanke nasionalisme, wat nie oop oorlogvoering verdien nie, maar 'n 'koue oorlog' deur middel van klasondersoeke. Klas is kleur in Suid-Afrika en die werklike gesig van klasoorheersing is Geld en Krag.

•

Etienne Leroux (1922-1989) Sedert my vroeë kinderjare was ek 'n rebel en met groot moeite het ek die parochiale kettings oorwin wat my verbind het tot die plaaslike mites (sonder om die soortvan graswortels van die mite te verloor). In die immer-teenwoordige korrupsie in sy mees verfynde vorms, die cesspool van gewelddadige dood in 'n steeds groeiende woestyn ...

Sewe dae by die Silbersteins is LeRoux se bekendste roman. sy volgende boek Magersfontein, O Magersfontein was be-oordeel, dat dit bo en behalwe immoreel, ook die kommunisme bevorder het.

“Ek glo in die outonomie van die kunste. Selfs 'n demente kunsvorm, selfs 'n 'psigopatiese mobiliteit tot die punt van goddelikheid'; selfs uiterste-anargisme in al sy skeppende velde, selfs sogenaamde pornografie, dra by tot die begrip van die immer veranderende beeld van die mens”.

• Elsa Joubert (1922 -) Nelson Mandela lees haar reisverslae terwyl hy in die tronk was en het die diep invloed wat haar werk op hom gehad het, uitgespreek. Sy was die eerste Afrikaner wat hy geweet het wat haarself as geheel deel van Afrika wou sien - nie apart en nie beter nie. Hy het haar in 2002 op haar verjaarsdag gebel en vir haar gesê sy was die eerste Afrikaner wat hy gelees het wat die moontlikheid van gedeelde wit-swart regeer in Suid-Afrika in die gesig gestaar het.

• Haar mees bekende roman is Poppie Nongena: Een vrou se stryd teen apartheid. Newsweek noem dit "Suid-Afrika se Moeder Courage." Dit is die byna ware verhaal van 'n Xhosa-vrou wat handel oor die toenemende bereik van die Apartheidstelsel van skeiding.

Werk soos hierdie(Poppie Nongena ), bewys dat die kulturele skisofrenie wat die Sestigers ervaar het, wat in hul vroeë werk nie hul kosmopolitiese vooruitsig kon versoen met die laer mentaliteit van Afrikanerdom nie, uiteindelik die konflikte binne hulself opgelos het deur Afrika te aanvaar in die volle sin van diewoord, Afrikaan te wees. - André Brink

Ingrid Jonker (1933-1965) Ek weet dat daar ander dinge in die lewe is behalwe liefde, maar 'n mens moet 'n basis hê om uit te gaan. Sonder dit, lig my hele ellendige en treurvolle verlede sy verskriklike kop en kyk na my met daardie hartseer en verspilde kyk wat my verlam met terreur.

• Teen 1965 is baie dissidente Suid-Afrikaanse skrywers as kommuniste beskou en dus vyande van die staat. Ingrid Jonker het vir 'n kort oomblik aan die begin van die Sestiger-beweging bestaan. Teen 1965 was sy weg, haar lyk het in die Atlantiese Oseaan verdrink. Ten tyde van Ingrid Jonker se selfmoord, toe sy haar in die nag van 18 Julie 1965 verdrink het in die see by Drieankerbaai, Kaapstad, was sy een en dertig jaar oud.

Haar pa was 'n baie konserwatiewe en invloedryke lid van die Nasionale Party, wat die NP as 'n parlementslid verteenwoordig het.

Rook en Oker het haar in die Sestigers ingewy. Haar gedig "Die kind wat deur die soldate in Nyanga doodgeskiet is", het teen Nasionalisme geskop Jonker is gevra om die aanstootlike gedig te verwyder as sy haar werk wou publiseer. Sy het geweier.

Sy speel 'n prominente rol by buitelandse gesprekke met die toe nog verbode ANC, onder andere by die byeenkoms by die Victoria-watervalle in Zimbabwe in 1989, waarna sy in 1990 een van die eerste blankes is wat lid word van hierdie organisasie.

Die Tavistock-kliniek in Londen ken in 2002 'n eredoktorsgraad aan haar toe vir die bydrae wat haar werk tot die veredeling van wêreld-humanisme gelewer het

• André Brink (1935 - 2015) Sy 1973-roman Kennis van die Aand was die eerste Afrikaanse roman wat verban moes word. Die boek se uitgewer het uiteindelik sy saak in die hof aangepak en is dit uiteindelik deur die Hooggeregshof gehoor. Die regering het gereageer deur 'n eie Appèlkomitee te skep wat gevalle van skrywers wat geglo het dat hul werk onbillik verbode verklaar was en die finale oordeel sou slaag, te verhoor.

Volgens Brink was in die gedagtes van baie mense die Afrikaanse taal geassosieer met die apartheidstigting. Hulle moes aan die wêreld bewys dat die Afrikaanse taal iets anders as die taal van Apartheid kan wees. “Skryfwerk het 'n onontbeerlike dimensie van my lewe geword en ek was bereid om alle verantwoordelikheid te aanvaar vir elke woord wat ek in die toekoms sou skryf.”

• Breyten Breytenbach (1939 -) Waarom ontwikkel ons intellektueles nie 'n meer positiewe, selfs 'n meer militante politieke houding nie? Is ons op soek na 'n verandering van hart (grootmoedigheid!) in die Afrikaner, of wil ons geregtigheid en erkenning van menswaardigheid in Suid-Afrika hê, ten spyte van die vooroordele van die slinkse wit duiwels? Ek self sal slegs respek vir die Afrikaner (vir myself) kry as ek verneem dat 'Jan Smit' onder huisarres geplaas is of opgegooi het oor homself met elektriese elektrodes aan sy vingers vasgeknip. Waar is die Afrikaners onder die beskuldigdes van die Rivonia verhoor?

• "Breytenbach het na Frankryk geïmmigreer en was nie van plan om ooit weer in Suid-Afrika te bly nie. Hy het ook by meer as een geleentheid belowe om nooit weer in Afrikaans te skryf nie - om net 'n paar jaar later weer in sy moedertaal te skryf en te publiseer. Om teen apartheid te wees, is normaal, nie heldhaftig nie. Erken die verborge rassisme van die wit wêreld daar buite wat jou op sy hande dra en sing van jou dapperheid, terwyl dit maklik vergeet van jou swart kamerade.

Dan Roodt: Dan se pa het hom van die Latynse buurt in Parys vertel waar die eksistensialiste gewoon het en wat in Breyten Breytenbach en André P Brink se boeke genoem is. “Dit het op vroeë ouderdom reeds my nuuskierigheid oor Frankryk en Parys geprikkel. In standerd nege het Brink se Kennis van die aand verskyn en ná die verbod daarop is dit ywerig gelees. Op ’n stadium is Breytenbach se boeke in opdrag van die departement uit die skoolbiblioteek by Hoërskool Linden verwyder waar Blom se ma bibliotekaresse was en só het ’n eerste uitgawe van sy surrealistiese kortprosa, Katastrofes, in my besit beland. Dis nou nog hier iewers op my rak. My pa het baie van Etienne Leroux gehou en ek het Sewe dae by die Silbersteins en ander Leroux-boeke op veertien- en vyftienjarige ouderdom verslind.

“In matriek was daar ’n algemene verkiesing. Omdat ek sestien of sewentien jaar oud was, kon ek nie stem nie, maar ek was ’n ywerige leser van die Rand Daily Mail en het besluit dat ek die Progressiewe Party ondersteun. Ek onthou dat ek in die wiskundeklas so iets aan mnr Piet Britz gesê het. Maar ek was jonk en naïef. Aan die ander kant het ek gevoel dat die Nasionale Party so deel was van die hele konformistiese Broederbondstelsel waarteen ek en ander op skool gerebelleer het, dat enigiets beter as dít moes wees, veral die Progs wat so gewaagd en gesofistikeerd in die Engelse media voorgekom het.

Die ironiese woorde ‘Oh God, won’t you buy me a Mercedes-Benz’, wat Janice Joplin in haar heserige stem gesing het, sal my altyd bybly. Dit kon selfs die motto vir ons geslag gewees het, want die Afrikaner het in sy strewe na materiële rykdom uiteindelik sy toekoms vir ’n pot lensiesop verkoop.

Dan het in 1976, ongeveer dieselfde tyd as die opstande in Soweto, deelgeneem aan die studente se protesaksies.

Saam met sy dosente in Afrikaans, John Miles en Ampie Coetzee, woon Dan in 1977 die verhoor van Breyten Breytenbach in Pretoria by.

Gedurende 1978 het Dan hom as kandidaat beskikbaar gestel vir die Studenteraad van Wits as ’n anargis. Hy is tot die SR verkies, hoofsaaklik deur die argitektuurstudente wat met sy vorm van vrydenke en estetisisme kon identifiseer. Na die verkiesings is hy na ’n funksie aan huis van Max Price, die uittredende voorsitter van die SR, in Northcliff, Johannesburg genooi. Nuutverkose lede van die SR wat die partytjie bygewoon het, was Tony Leon en Hillary Joffe.

Dan se eerste publikasie, ’n avant-garde novelle getiteld Sonneskyn en Chevrolet, word in 1980 deur Taurus uitgegee.. Op die buiteblad van Sonneskyn hou hy ’n miniatuur-Chevroletjie tussen sy tande vas en is sy hare soos ’n eendstert s’n teruggeghries. Hennie van Coller en Jaap Steyn skryf in hulle artikel “Taalaktiviste en transformasies” as volg: "Hierdie klein werkie het lowende kritiek van gerekende resensente soos George Weideman ontvang. Dit is die voorloper en die eerste voorbeeld van die postmodernisme in Afrikaans. Kenmerke van hierdie debuutwerk, asook van Kommas uit ’n boomzol, is Roodt se bewuswees van die literêre tradisie waarteen ingeskryf word, asook van sy ikonoklasme wat min ontsien.”

Kort na die publikasie van Sonneskyn en Chevrolet is dit deur die Suid-Afrikaanse Publikasieraad onder voorsitterskap van regter Lammie Snyman verban omdat dit beskrywings van seksuele geweld bevat, asook aanhalings van skrywers soos Marx en Lenin.

In 1979 het Dan in ’n kommune in Yeoville in Johannesburg gebly, waar hy die huis met Rai Turton gedeel het. Hy en Turton het gereeld gesprekke gehad oor Karl Popper en Thomas Kuhn. Neil Goedhals en Carlotta van Maltzan, professor in Duits aan die Universiteit van Stellenbosch, het ook in die huis gewoon. Goedhals, ’n konsepsuele kunstenaar, het later selfmoord gepleeg, wat Dan oortuig het om ’n mens se Afrikaner-identiteit te ontken soos Goedhals gedoen het, slegs tot diep ongelukkigheid kan lei.

Dan en Karin Bredenkamp (wat ook bekendgestaan het as Karin Konsentrasiekamp, ’n skuilnaam wat sy soms gebruik het) het gedurende 1980 saam gebly in Eastleigh Court in Hillbrow terwyl hulle probeer het om geld te spaar om Parys toe te gaan. Hulle is op 22 Augustus 1980 in die geheim in die Randburgse magistraatskantoor getroud, hoofsaaklik om die Franse se immigrasie-gesag tevrede te stel. Op pad na die magistraatskantoor het Dan ’n ringetjie van ’n Coca Cola-blikkie opgetel wat hy aan Karin se vinger gesteek gedurende die seremonie – tot die verbasing van die magistraat en sy assistent. Sy bruid het ’n tuisgemaakte swart en bruin rok sonder ’n soom aangehad, met druppels verf op, sowel as verf onder haar vingernaels, nadat sy pas van die universiteit se kunsskool gekom het.

Vroeg in die 1980’s het Dan en Karin die literêre tydskrif Taaldoos begin uitgee. Nadat die tweede nommer verskyn het, is dit verbied en moes Dan in die hof verskyn op aanklag van die voorbrenging van ongewenste publikasies. Hy het gesê dat daar geen redes aan hom verstrek is oor wat in die tydskrif ongewens is nie en dat hy in die duister is oor die aanklag. In 1981 het Dan die enigste Suid-Afrikaanse skrywer ooit geword wat onder die Publikasiewet aangekla is dat hy onwenslike publikasies geskep het. “Ek dink,” sê Karin aan Kirby van der Merwe, “(Johan) Bruwer se kortverhaal '’n Moffie chaff ’n kaffer’ was die laaste strooi.”

Onder die drukkersnaam Uitgewery Pannevis, wat ’n verwysing is na Arnoldus Pannevis, die taalstryder van die negentiende eeu, publiseer Markus de Jong Dan se versameling satiriese verse onder die titel Kommas uit ’n boomzol in 1980. Die titel speel in op DJ Opperman se Komas uit ’n bamboesstok. Dit is volgens Van Coller en Steyn ’n "skerp kritiese satire wat die politieke en estetiese status quo aanval". Slegs ’n week na die publikasie van Kommas uit ’n boomzol is dit ook deur die sensors verban. Hulle het Dan se satiriese en oneerbiedige geskrifte as ’n gevaar vir die samelewing beskou. Op die buiteblad van Kommas steek agt tandeborsels by Dan se mond uit en het hy ’n gekrulde haarstyl uit die sestigerjare.

In Beeld (6 Desember 1985) het Dan sélf die volgende oor Twee sinne kwytgeraak: dit is naamlik ’n boek “wat elke moontlike maatskaplike reël in Suid-Afrika oortree.

Na hulle ’n jaar in Durban gewoon het, teen die einde van 1985, het dit geblyk dat die Suid-Afrikaanse Weermag op die punt was om Dan op te roep vir sy militêre diensplig. Hy het ’n toewysing na Oudtshoorn van die weermag ontvang. Na ’n telefoonoproep na Breyten Breytenbach in Parys het Dan en Karin besluit om so gou as moontlik na Parys uit te wyk. Binne tien dae was hulle besittings gepak en was hulle op die vliegtuig op pad na Parys

In 1989 het Annari van der Merwe ’n onderhoud in De Kat van 31 Mei met Dan in Parys gevoer en daarna vir Ampie Coetzee gevra wat hy van Dan dink:..... Ek dink Dan Roodt was die briljantste student wat ek ooit gehad het. En was dit nie vir die Weermag nie, was hy nou nog met ons.”

Dit was aanvanklik vir Dan ’n skok toe hy in Parys agtergekom het hoe naïef hy was “met die stelletjie links-liberale idees wat by Wits by my ingedril is. Terwyl ek in Suid-Afrika destyds baie krities was oor die ou regering, het ek nou toenemend die valsheid van die apartheid-stereotipe in die buiteland begin raaksien en gaandeweg daarteen in opstand gekom.

Moltrein verteenwoordig in ’n sekere sin my weerwraak op apartheid, op die woord self, maar ook op al die gemeenplase, halwe waarhede en opvattinge wat sowel plaaslik as internasionaal daaronder versprei is.

“Dis verder vir my belangrik om Afrikaans los te maak van ’n Christelik-Nasionale identiteit. Ek is nie ’n Rapportryer nie, en die idee om een te word, het nog nooit by my opgekom nie. Vir my gaan dit veel eerder oor die reg van die individu om sy eie taal te praat en sy eie identiteit te behou. My stryd is dus steeds liberaal eerder as nasionalisties, en as ek moet kies tussen nasionalisme, marxisme en liberalisme, sal dit steeds liberalisme wees.

Aan die ander kant is daar baie sogenaamde liberaliste met wie ek nie vereenselwig wil word nie omdat hoewel hulle hulself liberaal noem, hulle vir my veel eerder na opportuniste lyk. Op Wits het ek baie met sulke mense te doen gekry.

Ons moet heeltemal wegbeweeg van die assosiasie van die taal met nasionalisme. Verder het ek ook ’n estetiese belang by die oorlewing van die taal. Ek is ’n groot bewonderaar van Nietzsche. Die estetiese is eintlik die enigste element wat oorbly as jy die Christelik-godsdienstige paradigma verwerp. Die estetiese kwaliteite van Afrikaans en die Afrikaanse kultuur is vir my waardevol.”

“Mense moet meer die ruimheid van Afrikaans verken, nie net die ervarings van anderskleuriges nie, want dit kan weer in ’n soort regstellende aksie ontaard. Ruimheid, eerder in die sin van om grense ’n bietjie te versit en deurmekaar te maak. Daar kan byvoorbeeld in die uitgewerswese gekyk word na moontlikhede om belangrike filosofiese werke uit Europese tale in Afrikaans te vertaal, en byvoorbeeld die boeke van die Markies de Sade. Die erotiek kan in Afrikaans beter ontgin word; ons het geen erotiese tradisie nie. Die stereotipiese idees van Europeërs oor Afrikaans en die Afrikaner moet ook gekonfronteer word, en die internet kan ’n belangrike medium wees om dit mee te doen.

In Februarie 2000 is hy mede-stigter van Praag, Pro-Afrikaanse Aksiegroep. Praag word beskryf as ’n beweging vir Afrikaner-intellektuele, professionele persone, boere, studente en ander wat vir die regte van Afrikaners en wit Afrikane in die algemeen stry, asook vir gelykheid met swartes ten opsigte van eiendomsbesitreg, taal, toegang tot opvoeding, die reg om handel te dryf, ensovoorts.

“Ons kan nie teruggaan na voor 1994 nie. Die ideale situasie is ’n federale taalbeleid in Suid-Afrika, met twee hooftale wat landwyd erkenning geniet. Afrikaans word tog landwyd gepraat. Daar behoort drie tot vier amptelike tale op streekvlak te wees, en moedertaalonderrig.”

Vroeg in 2014 was Dan in die pekel by die regse groeperinge en op die regse webblaaie oor ’n gedig van hom, "Volksvreemd", wat in 1980 in Kommas uit ’n boomzol opgeneem is. Diegene wat kritiek teenoor Dan uitgespreek het, het die gedig as "harde pornografie" bestempel aangesien dit redelike kru beskrywings van die manlike en vroulike geslagsorgane bevat

Dan self het aan Yolanda Barnard (Rapport, 3 Maart 2014) gesê hy was ’n baie jong man toe hy die gedig geskryf het en hy sal dit nie weer vandag doen nie. Destyds was dit ’n "metafoor vir die verkramptheid van die Afrikaners".

Die rede waarom gelowige Afrikaners nie met die sestigers ge-assosieer wil wees nie, behoef géén verdere betoog nie. Die erkenning aan die geskrifte en standpunte van hierdie groepering deur die taal en kulturele instansies van vandag, plaaslik en in die buiteland, is bewys van die verval wat sedert die sestigs ingetree en oorgeneem het! Kan ons dan nog wonder waarom God nie ons gebede verhoor nie?